De eerste keer dat ik het essay in handen kreeg ben ik er doorheen gevlogen. Het is lekker filosofisch, daar houd ik van, en de argumentatie liep vlotjes. Nu ben ik het essay opnieuw aan het lezen, kritischer dit keer. En dan snap ik waarom de argumentatie vlotjes loopt. Misschien zelfs iets te vlotjes.
Neem de eerste twintig pagina's. Hierin gaat Riemen in op de 'massamens' en de 'massamaatschappij'. Deze massamens ontstaat doordat er volgens Nietzsche geen algemeen heersende waarden en normen meer zijn. Ieder bepaalt zijn of haar eigen waarden en normen. Op die manier is niets meer 'echt'. Bij alles kun je immers zeggen 'ja, dat vind jij, maar ik vind het zo'. Waarden en normen verliezen hun waarde. 'De waarheid, het goede, de schoonheid bestaan allemaal niet' (p.13). Alles is persoonlijke interpretatie. Relativisme, zoals het bijvoorbeeld binnen de culturele antropologie wordt genoemd: ieders cultuur is prima, het is immers niet je eigen cultuur, je kunt er dus niet over oordelen. Hier ben ik het nog mee eens: normen en waarden zijn inderdaad steeds persoonlijker geworden. De kerk en de overheid, maar ook culturele normen en waarden bepalen steeds minder hoe we moeten denken. 'Dat bepaal ik zelf wel', is een heerlijke zin, niet waar?
Ik ben het er ook mee eens dat dit niet altijd een makkelijke weg is. Want het brengt verantwoordelijkheid met zich mee. Als jij zelf moet bepalen, dan moet je ook bepalen waar je grenzen liggen. Een ander heeft immers ook grenzen, en het is voor de lieve vrede wel zo prettig als je die niet overschrijdt. En dat is niet makkelijk zonder algemeen geldende leefregels waarvan je weet dat iedereen zich eraan houdt.
Ik ben bijvoorbeeld religieus opgevoed. Vanuit dat geloof kreeg ik leefregels mee (de tien geboden), het doel van het leven (het hiernamaals), de reden van ons bestaan (God heeft ons geschapen), normen en waarden. Daaraan hield ik me vast. Ik hoefde niet zelf na te denken, alleen maar over de manier waarop ik me zo goed mogelijk aan die regels kon houden. Toen ik een jaar of tien geleden 'besloot' atheist te worden, viel niet alleen het geloof ik een god weg, maar ook de houvast die de leefregels mij boden. En de rust van het weten dat er na dit leven nog iets is. Maar vooral ook: de reden van mijn bestaan. Ik leefde zo netjes mogelijk, deed op school goed mijn best, probeerde niet te schelden, geen slechte dingen te denken en lief te zijn voor mijn medemens vooral omdat dit mij in de hemel zou brengen. Daarnaast wist ik waarom ik bestond. We waren Gods kinderen, hij had een doel met ons (Welk doel? Geen idee, was ook niet belangrijk). En nu was er geen hemel meer! En geen doel! Waarom zou ik nog leven?! Waarom zou ik lief zijn voor mijn medemens? Waarom bestaan we eigenlijk?
Mens mens, dat was me een crisis. Jaren heeft het geduurd voordat ik had geleerd met deze existentiele vragen om te gaan. Op dit moment denk ik dat het leven geen enkel nut dient. We zijn er gewoon, heel toevallig, en moeten er het beste van maken.
En ik ben het met Riemen (of met Nietzsche, die hij immers gebruikt om zijn punt te maken) eens dat dit verdomd moeilijk is. Want waarom zou je naar een hogere wijsheid streven als het toch nergens toe dient? Kun je net zo goed lanterfanten. Politiek? Veel te ingewikkeld en niet interessant. Ik zie wel wat er gebeurt. Belgie? Zo ver? Nee hoor, daar wil ik me niet mee bezig houden. Kiloknallers verkeerd? Waarom? Het is toch goedkoop vlees? En best te eten.
En logisch toch? Want we zijn immers dieren! En dieren willen met zo min mogelijk energieverbruik een zo hoog mogelijk rendement uit hun dag halen. Hun enige doel: overleven. En daar is geen hoog moreel en intellectueel bestaan voor nodig. In het essay geeft Riemen via wat knappe, oude, koppen de massamens ervan langs. Ze loopt mee, denkt niet na, 'het leven moet makkelijk en overvloedig zijn (p.16). Nogmaals: logisch toch? We zijn tenslotte gewoon dieren. Dieren met een wat bredere moraal misschien, een vermogen tot onderscheid tussen goed en kwaad (hebben sommige andere dieren trouwens ook hoor, zoals olifanten en dolfijnen), maar desondanks dieren die hun territorium veilig willen stellen, willen leven zonder te veel energie te verbruiken, die bij de groepen moeten horen om te overleven.
Misschien is de massamens helemaal niet zo'n vreemde verschijning. Misschien is de mens van nature helemaal niet geschikt voor moraal, voor geestelijke waarden, voor de waarden en idealen van de liberale democratie, Verlichting en humanisme. Misschien zijn humanisten wel de uitzondering. Misschien heeft Hobbes wel echt heel erg gelijk en kunnen wij als mensensoort niet vredelievend naast elkaar bestaan zonder een stevige hand die ons vertelt hoe we moeten leven. Misschien zijn die bijbel, koran, thora en veda's helemaal zo gek nog niet....
5 opmerkingen:
Ik begrijp niet dat je toen je godvrij werd,het houvast van leefregels kwijt was: om een fatsoenlijk mens te zijn heb je toch geen god nodig?
Anton van Hooff
anton.van.hooff@wanadoo.nl
Ha, nee, inderdaad heb ik geen god nodig om een fatsoenlijk mens te zijn. Wel grappig dat je juist deze vraag stelt want dat is waar ik me bij sommige gelovigen juist aan stoor: die beweren dat alleen gelovigen 'goede' mensen kunnen zijn. Zo was ik eens in Suriname waar een slagersfamilie wekelijks een deel van het vlees aan een weeshuis schonk (waar alleen kinderen van dezelfde geloofsovertuiging woonden). 'Omdat ons geloof het voorschrijft om voor onze medemens te zorgen'. Oh, dacht ik toen, en als je dus niet gelovig was zou je die kinderen links laten liggen? Dat vind ik vreemd. Maar blijkbaar hebben deze mensen hun geloof wel nodig om dat extra stapje voor hun medemens te zetten.
Waarmee ik overigens niet beweer dat er een god bestaat. Zij geloven in die god en geloven dat het geschrift waarin deze god hen liefdadigheid voorschrijft, is gedicteerd door die god. Dat is de reden dat zij die leefregels naleven.
Ik denk echter dat deze boeken geschreven zijn door intelligente bestuurders die wilden dat hun onderdanen zich netjes gedroegen (zie daarvoor de case 'the origin of the Hebrew Bible' in het boek Anthropology of religion van R.H. Crapo, p. 142-145).
Dit maakt de inhoud voor mij niet minder waardevol. Integendeel. De tien geboden bijvoorbeeld, vind ik hele logische, humane leefregels die ik graag naleef, ook als niet gelovige. Ook merk ik dat ik leef naar het motto 'wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet'. Een bijbeltekst, maar daarom niet per se afkomstig van een god. Jezus is voor mij ook geen zoon van god, maar eerder een wijs en zeer charismatisch man met andere krachten dan de gemiddelde mens. In onze tijd had hij Ghandi kunnen heten.
'Een fatsoenlijk mens zijn' is in mijn ogen niets anders dan logisch nadenken en empathie tonen. Daar heb je inderdaad geen god voor nodig.
Wat ik dus eigenlijk bedoel, is dat de 'heilige boeken' ook zonder er een religie aan te koppelen een houvast kunnen zijn voor je levensvisie. En dat kan soms erg handig zijn.
Beste oprichter van deze blog, als je meer achergrond informatie zoekt tav het fascisme, de massamens en de menselijke neiging van het zondebokdenken adviseer ik je de boeken 'Totalitarisme' van de filosofe Hannah Arendt en 'de Zondebok' van Rene Girard. Na het lezen van dit laatste boek heb ik lachend een vriend geschreven: "sorry kan er dus toch niet aan ontkomen, ik ben ook een christen" en dat terwijl ik als kind geweigerd heb belijdenis te doen omdat ik het dogma afwijs, maw geen massamens wil zijn maar Mens. Hopelijk heb je niet alleen ETF gelezen, zoals Rob het afkort, maar ook zijn 'Adel van de Geest', met name het laatste deel van dat boek moet genomineerd worden voor de nobelprijs voor de literatuur. De vraag die je stelt is wat te doen tegen het opkomende fascisme binnen de samenleving, het antwoord is 'bewustzijn' het gesprek aangaan en niet wanhopen.
Beste Roelien,
Bedankt voor je mooie reactie en de boekentips. Ik zal ze op mijn 'wishlist' zetten. Ik kan me nu niet voorstellen dat ik ooit nog zeg 'ik ben idd christen', maar je weet nooit.
En ik heb idd Adel van de geest gelezen. Erg mooi, mij spreekt vooral het eerste deel over het leven en de visie van Thomas Mann me erg aan. Maar ook de roman-achtige inkijkjes in de levens van de grote filosofen vond ik erg inspirerend. Het is duidelijk dat De Adel van grote invloed is geweest op ETF (laat ik de term maar gelijk overnemen, dat is wel zo makkelijk!)
En het is inderdaad wat je zegt. Wat ik kan doen tegen het opkomende fascisme is zelf bewust zijn en anderen bewust maken. Vooral dat laatste vind ik lastig. Hoe doe jij dat? Ik vind het moeilijk om mijn mening hierover met anderen te delen. Het komt snel zo moraliserend over. Heb je tips?
En van mijn kant ook nog een boekentip: Compassie van Karen Armstrong. Er stond al een link van op dit blog. Ik ben het boek nu aan het lezen en die visie die Armstrong met dat boek wil verspreiden kan volgens mij idd helpen bij het tegengaan van fascisme. Sleutelwoorden: behandel anderen zoals je zelf behandeld wilt worden. Dat was al mijn motto, maar ik zal het de komende tijd nog bewuster gaan inzetten.
O ja, en nog iets. Ik denk eigenlijk dat iedereen christen is, of kan zijn. Of moslim, of boeddhist. Of confucianist. Dit waren immers allemaal mensen die het beste voor hadden met hun medemensen. Die zeiden 'heb compassie, dan verander je de wereld'. In die zin is iedereen die dat wil uitdragen een christen!
Een reactie posten